Romantyzm i realizm w Krakowie

Trwa głównie w XIX wieku, jednak zaczyna się pod koniec wieku XVIII. W tym okresie w architekturze wraca się do dawnych stylów – powstaje styl neoromański, neogotycki, neorenesansowy, neoklasycystyczny; bardzo rzadkie są budowle w stylu neobarokowym, ponieważ epokę baroku uważa się za okres bezguścia i kiczu. Jedną z realizacji neobarokowych w Krakowie jest Pałac Judkiewicza (obecnie Instytut Ekspertyz Sądowych), zaprojektowany przez Beringera.

Poniżej Kamienica pod Jaszczurem Teodora Talowskiego.

Najwięcej budowli powstaje w stylu neogotyckim. Są to np.: dawny budynek Straży Pożarnej przy ul. Westerplatte, siedziba Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Długiej w stylu zameczku neogotyckiego, Zaułek Książąt Czartoryskich (zaułek neogotycki), Collegium Novum, Collegium Phisicum, Budynek Towarzystwa Sportowego „Sokół” i wiele innych.

Budowle w stylu neorenesansowym to np.: Pałac Rzewuskiego przy ul. Westerplatte 11 (obecnie siedziba Wyższej Szkoły Europejskiej), siedziba Polskiej Akademii Umiejętności przy ul. Sławkowskiej.

Przykład budynku neoromańskiego to np. Klasztor Felicjanek wg projektu Feliksa Księżarskiego.

Jednak często architekci czerpali z różnych stylów, biorąc z nich to, co im się najbardziej podobało; pod tym względem panowała duża dowolność. Często wręcz kopiowali rozwiązania z istniejących już zabytków. Przykładem może być Collegium Novum – zaprojektowana przez Feliksa Księżarskiego najokazalsza realizacja gotyku w Krakowie z gotyckimi kwiatonami, pinaklami czy kryształowym sklepieniem; architekt dodał jednak renesansowe okna, wzorując je na oknach wawelskich.

Podsumowanie: Dekoracje na budynkach były wprowadzane zgodnie z upodobaniami i gustem projektantów – im bardziej architekt daną epokę lubił, tym więcej dekoracji w jej stylu wprowadzał.

W drugiej połowie XIX wieku znajduje zrozumienie pojęcie zabytku, zaczyna się doceniać i chronić budynki sprzed wieków - a jeszcze na początku XIX wieku rozebrano mury obronne i wiele kościołów. W tak krótkim czasie zmieniła się świadomość historyczna. Wcześniej wszystko, co stare i zniszczone, rozbierano, by nie szpecić miasta lub ze względu na rozwój terytorialny.

Ciekawe też było podejście do prac konserwatorskich: odnawiając zabytki, swobodnie je zmieniano. Przykładem są Sukiennice, do których w czasie prac odnowieniowych  w XIX wieku dodano podcienie w miejsce „starych” nieładnych budek wraz z kryształowym sklepieniem skopiowanym z Collegium Maius.

Drugim przykładem jest Kościół Mariacki. Jego wnętrze od XVII wieku było barokizowane. Jednak Stryjeński w XIX wieku postanowił usunąć elementy barokowe i zregotycyzować (wprowadzić gotyk, który dla Kościoła Mariackiego był stylem pierwotnym) wnętrze Kościoła.

Wybitną osobowością tamtych czasów był Teodor Talowski, architekt, który stworzył własny niepowtarzalny styl. Kilka budynków przez niego zaprojektowanych znajduje się na ul. Retoryka. Dawniej ta ulicą płynęła rzeka Rudawa – wille i pałacyki zbudowane nad Rudawą miały niepowtarzalny klimat. Wille zaprojektowane przez Talowskiego miały sprawiać wrażenie, że są bardzo stare – to z kolei miało nadać wagi rodzinom je zamieszkującym – że osiedliły się tu przed wiekami. W swoich budynkach wprowadza cegły jaśniejsze i ciemniejsze. Dzięki temu odnosi się wrażenie, że budynek powstawał fazami, że był wielokrotnie remontowany, a w związku z tym jest stary. W innych budynkach (nie na ul. Retoryka w Krakowie) umieszczał kule armatnie, co miało sprawiać wrażenie , że budynek bronił się w dawnych bitwach. Wprowadził też godła, które były charakterystyczne dla gotyku. Budynki na ul. Retoryka nazwał Pod Osłem, Pod Śpiewającą Żabą (godło na budynku przedstawia żabę grającą na mandolinie). W budynku Pod Osłem mieszkał on sam, co dowodzi jego poczucia humoru.